Địa trung hải là gì? Các nghiên cứu về Địa trung hải

Định nghĩa Địa Trung Hải

Địa Trung Hải (Mediterranean) là vùng biển nội địa lớn, gần như bao quanh hoàn toàn bởi đất liền, kết nối với các vùng biển và đại dương khác thông qua những eo biển hẹp và kênh đào nhân tạo. Về mặt thủy văn, đây là một biển có độ mặn cao, do lượng bốc hơi lớn hơn lượng nước đổ vào từ các sông và mưa. Biển này kết nối với Đại Tây Dương qua eo biển Gibraltar rộng khoảng 14 km ở điểm hẹp nhất, với Biển Đen qua hệ thống eo biển Dardanelles – Bosporus, và với Biển Đỏ qua kênh đào Suez nhân tạo ở Ai Cập.

Vùng Địa Trung Hải không chỉ bao gồm diện tích mặt nước mà còn cả các quốc gia và vùng lãnh thổ ven bờ, trải dài trên ba châu lục: châu Âu, châu Á và châu Phi. Theo UNEP/MAP, Địa Trung Hải có vị trí chiến lược quan trọng, đóng vai trò là trung tâm giao thương, di cư và giao lưu văn hóa giữa các nền văn minh trong suốt hàng nghìn năm.

Khái niệm “Địa Trung Hải” cũng được sử dụng theo nghĩa mở rộng để chỉ toàn bộ khu vực văn hóa – kinh tế xung quanh biển này, bao gồm các yếu tố địa lý, lịch sử, sinh thái và xã hội. Khu vực này là nơi hội tụ của nhiều hệ thống chính trị và tôn giáo khác nhau, tạo nên sự đa dạng và phức tạp đặc trưng.

Vị trí địa lý

Địa Trung Hải có diện tích bề mặt khoảng 2,5 triệu km², chiều dài tối đa khoảng 3.800 km từ Tây sang Đông và chiều rộng trung bình khoảng 800 km. Độ sâu trung bình của biển là khoảng 1.500 m, với điểm sâu nhất tại hố Calypso ở biển Ionian đạt tới 5.267 m. Đường bờ biển bao quanh biển kéo dài khoảng 46.000 km, tiếp giáp với 22 quốc gia và vùng lãnh thổ.

Các giới hạn địa lý chính của vùng biển này được xác định như sau:

• Phía Tây: Eo biển Gibraltar nối với Đại Tây Dương, là điểm giao thông chiến lược và là một trong những tuyến hàng hải nhộn nhịp nhất thế giới.
• Phía Đông: Eo biển Dardanelles và Bosporus, kết nối với Biển Marmara và Biển Đen, đóng vai trò quan trọng trong thương mại và chiến lược quân sự.
• Phía Nam-Đông: Kênh đào Suez ở Ai Cập, nối với Biển Đỏ và Ấn Độ Dương, rút ngắn đáng kể hành trình hàng hải giữa châu Âu và châu Á.

Bảng sau tóm tắt các đặc điểm địa lý chính của Địa Trung Hải:

Khí hậu Địa Trung Hải

Khí hậu Địa Trung Hải là kiểu khí hậu đặc trưng, được phân loại theo hệ thống Köppen-Geiger là Csa hoặc Csb, với đặc điểm mùa hè nóng và khô, mùa đông ôn hòa và ẩm ướt. Nhiệt độ trung bình mùa hè thường dao động từ 25–30°C ở các khu vực ven biển, trong khi mùa đông thường duy trì ở mức 10–15°C. Lượng mưa hàng năm tập trung chủ yếu vào mùa thu và mùa đông, với trung bình từ 400–700 mm, tùy theo vị trí địa lý.

Kiểu khí hậu này hình thành do sự kết hợp giữa vị trí địa lý, ảnh hưởng của các khối khí và hình dạng bồn địa Địa Trung Hải. Mùa hè chịu ảnh hưởng của áp cao cận nhiệt, khiến thời tiết khô hạn kéo dài, còn mùa đông chịu tác động của gió tây ẩm từ Đại Tây Dương mang theo mưa.

Đặc trưng khí hậu đã ảnh hưởng trực tiếp đến lối sống, kiến trúc và nông nghiệp của cư dân vùng này. Các cây trồng chủ lực gồm oliu, nho, cam quýt, lúa mì, và các loại rau củ đặc trưng. IPCC cảnh báo rằng vùng Địa Trung Hải là một trong những khu vực nhạy cảm nhất với biến đổi khí hậu, có nguy cơ cao về hạn hán, cháy rừng và sụt giảm nguồn nước ngọt.

Lịch sử và văn minh

Vùng Địa Trung Hải là nơi hình thành và phát triển của nhiều nền văn minh cổ đại có ảnh hưởng sâu rộng. Ai Cập cổ đại, với sông Nile đổ ra biển này, đã phát triển mạnh mẽ nhờ giao thương hàng hải và nông nghiệp trù phú. Hy Lạp cổ đại và La Mã cổ đại kiểm soát nhiều tuyến đường biển chiến lược, tạo nên một mạng lưới thương mại và trao đổi văn hóa rộng khắp.

Các nền văn minh như Phoenicia nổi tiếng với kỹ năng hàng hải và thương mại đường biển, đã mở rộng ảnh hưởng từ Đông Địa Trung Hải đến tận Tây Ban Nha. Thời kỳ Đế chế La Mã, Địa Trung Hải được gọi là “Mare Nostrum” (Biển của chúng ta), thể hiện tầm quan trọng chiến lược và kinh tế đối với toàn bộ đế chế.

Vùng này cũng là nơi giao thoa của ba tôn giáo lớn: Do Thái giáo, Kitô giáo và Hồi giáo. Các thành phố như Alexandria, Rome, Athens, Constantinople (nay là Istanbul) từng là trung tâm học thuật, nghệ thuật, và khoa học hàng đầu thế giới cổ đại và trung đại.

Hệ sinh thái và đa dạng sinh học

Vùng Địa Trung Hải là một trong những khu vực có đa dạng sinh học phong phú nhất thế giới, được UNEP/MAP xếp vào nhóm các điểm nóng về đa dạng sinh học toàn cầu. Hệ sinh thái biển bao gồm hàng nghìn loài cá, động vật không xương sống, thực vật biển và sinh vật phù du. Các thảm cỏ biển Posidonia oceanica đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp oxy, làm bãi đẻ cho nhiều loài cá và bảo vệ bờ biển khỏi xói mòn.

Hệ sinh thái trên cạn bao gồm rừng cây bụi Địa Trung Hải, rừng thông, rừng sồi và các khu đất ngập nước ven biển. Nhiều loài động vật đặc hữu, chẳng hạn như hải cẩu Địa Trung Hải (Monachus monachus) và một số loài rùa biển, đang bị đe dọa tuyệt chủng do khai thác quá mức, mất môi trường sống và ô nhiễm.

Theo báo cáo của IUCN, các mối đe dọa chính đối với hệ sinh thái Địa Trung Hải bao gồm đánh bắt quá mức, xâm nhập của loài ngoại lai, ô nhiễm nhựa, biến đổi khí hậu và gia tăng mật độ dân số ven biển.

Kinh tế và thương mại

Kinh tế vùng Địa Trung Hải dựa trên nhiều ngành mũi nhọn, trong đó có vận tải biển, du lịch, nông nghiệp và khai thác thủy sản. Các cảng lớn như Marseille (Pháp), Genoa (Ý), Barcelona (Tây Ban Nha) và Alexandria (Ai Cập) là cửa ngõ thương mại quan trọng kết nối châu Âu, châu Phi và châu Á.

Hoạt động vận tải hàng hải tại Địa Trung Hải rất sôi động, chiếm một phần đáng kể trong lưu lượng vận chuyển toàn cầu. Eo biển Gibraltar và kênh đào Suez là những điểm nghẽn chiến lược (chokepoints) có ảnh hưởng lớn đến kinh tế toàn cầu, nơi hàng triệu tấn hàng hóa qua lại mỗi năm.

Ngành du lịch ven biển đóng góp hàng tỷ USD cho GDP các quốc gia trong khu vực. Theo Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO), trước đại dịch COVID-19, Địa Trung Hải đón hơn 300 triệu lượt khách quốc tế mỗi năm. Ngoài ra, nông nghiệp Địa Trung Hải nổi tiếng với sản phẩm như dầu oliu, rượu vang, trái cây họ cam quýt, ngũ cốc và hải sản.

Văn hóa và ẩm thực

Văn hóa Địa Trung Hải là sự kết hợp phong phú giữa các yếu tố châu Âu, Bắc Phi và Tây Á, thể hiện rõ trong kiến trúc, âm nhạc, nghệ thuật, phong tục tập quán và đặc biệt là ẩm thực. Chế độ ăn Địa Trung Hải (Mediterranean diet) được Tổ chức Y tế Thế giới và Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) công nhận là một trong những chế độ ăn lành mạnh nhất thế giới.

Đặc trưng của chế độ ăn này là sử dụng nhiều rau củ, trái cây tươi, ngũ cốc nguyên hạt, cá, hải sản, dầu oliu, và hạn chế thịt đỏ, đường tinh luyện. Nghiên cứu khoa học cho thấy chế độ ăn Địa Trung Hải giúp giảm nguy cơ bệnh tim mạch, tiểu đường type 2, béo phì và một số bệnh ung thư.

Ẩm thực các nước ven Địa Trung Hải rất đa dạng: Ý nổi tiếng với pasta và pizza, Hy Lạp với salad Hy Lạp và moussaka, Tây Ban Nha với paella và tapas, Thổ Nhĩ Kỳ với kebab và mezze, trong khi Bắc Phi nổi bật với couscous và tagine.

Thách thức và bảo tồn

Vùng Địa Trung Hải đang đối mặt với nhiều thách thức về môi trường và xã hội. Ô nhiễm biển do nhựa và chất thải công nghiệp, áp lực từ hoạt động du lịch đại trà, biến đổi khí hậu gây hạn hán và cháy rừng, cùng sự suy giảm tài nguyên thiên nhiên, đang đe dọa sự bền vững của khu vực.

Để đối phó với những thách thức này, các quốc gia ven Địa Trung Hải đã tham gia Công ước Barcelona (Barcelona Convention) và Kế hoạch Hành động Địa Trung Hải (Mediterranean Action Plan) do UNEP/MAP điều phối. Các biện pháp bao gồm thiết lập khu bảo tồn biển, giảm thiểu ô nhiễm, quản lý đánh bắt bền vững, và thúc đẩy năng lượng tái tạo.

Các dự án nghiên cứu và bảo tồn xuyên biên giới, như MedPAN (Mạng lưới Khu bảo tồn biển Địa Trung Hải), đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ hệ sinh thái, đồng thời đảm bảo sinh kế bền vững cho cộng đồng địa phương.

Tài liệu tham khảo

1. United Nations Environment Programme – Mediterranean Action Plan
2. International Union for Conservation of Nature (IUCN)
3. United Nations World Tourism Organization (UNWTO)
4. World Health Organization (WHO)
5. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)
6. Abulafia, D. (2011). The Great Sea: A Human History of the Mediterranean. Oxford University Press.
7. Purcell, N., & Horden, P. (2000). The Corrupting Sea: A Study of Mediterranean History. Blackwell.